W polskiej tradycji wigilia ma szczególny charakter. Łacińska nazwa vigiliae oznaczająca zwyczaj nocnych czuwań, czy też straży nocnych, przejęta została przez kościół katolicki, na oznaczenie wieczoru poprzedzającego Boże Narodzenie.
W Polsce wigilią, albo wilią, nazywa się także wieczerzę spożywaną w przeddzień Bożego Narodzenia. Z nastrojem wigilijnym – czuwania przed narodzinami Zbawiciela – wiążą się specyficzne obyczaje: wypatrywanie pierwszej gwiazdki na niebie, dzielenie się opłatkiem podczas składania sobie życzeń świątecznych przy choince oraz śpiew kolęd i pastorałek.
Celebracja świąt Bożego Narodzenia w Polsce zaczyna się 24 grudnia, czyli w Wigilię – dzień poprzedzający narodziny Dzieciątka Jezus. Jest to jeden z najważniejszych momentów w polskiej tradycji, uroczyście przeżywany i kojarzony z wielką radością, serdecznością oraz bliskością. W tradycji chrześcijańskiej Wigilia jest dniem kończącym okres adwentu i choć według obowiązujących przepisów kościelnych, w wigilię Bożego Narodzenia nie obowiązuje wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych, to większość polskich rodzin zachowuje post ze względu na wyjątkowy charakter tego dnia. Dodatkowo, Wigilia kojarzona jest z wieloma ważnymi symbolami, bez których większość Polaków nie wyobraża sobie celebracji tego dnia.
• Pierwsza gwiazdka
Wieczerza wigilijna w tradycji polskiej rozpoczyna się wraz z pojawieniem się na niebie pierwszej gwiazdki. Jest to symboliczne nawiązanie do Gwiazdy Betlejemskiej, która ukazała się trzem Mędrcom ze Wschodu i oznaczała narodziny Jezusa. Według tradycji, dopiero gdy ona zabłyśnie możemy podzielić się opłatkiem i usiąść do wigilijnego stołu.
• Modlitwa przy wigilijnym stole
Zanim cała rodzina zacznie łamać się opłatkiem i usiądzie przy wigilijnym stole, wspólnie odmawia modlitwę. Zazwyczaj są to modlitwy „Ojcze Nasz” oraz „Zdrowaś Mario”, ale w niektórych domach panuje również zwyczaj odczytania przez jednego z członków rodziny fragmentu Ewangelii mówiącego o narodzinach Jezusa. Następnie, po zmówionej modlitwie następuje dzielenie się opłatkiem i kolacja wigilijna.
• Kolędy i prezenty
Po skończonej wieczerzy wigilijnej następuje czas na wzajemne obdarowywanie się świątecznymi prezentami oraz na śpiewanie kolęd. Jest to najpiękniejszy wieczór w roku dla każdego członka rodziny. Najskromniejszy nawet upominek posiada w ten wieczór wartość wyjątkową, stając się symbolem łączącej ludzi miłości i przyjaźni. Ponieważ tą częścią wieczoru wigilijnego najbardziej zainteresowane są zawsze dzieci, to one z niecierpliwością wypatrują zawsze pierwszej gwiazdki na niebie. Innym, nieodłącznym elementem każdej polskiej wigilii jest śpiewanie kolęd. W każdej z nich drzemie ogromny ładunek emocjonalny, który sprawia, że są one bliskie każdemu.
• Pasterka
Polski wieczór wigilijny kończy się zwykle udziałem w Pasterce, uroczystej Mszy św. o północy.
• Na uroczystej mszy, odprawianej o północy z 24 na 25 grudnia, nie może nikogo zabraknąć. Są tu przedstawiciele wszystkich pokoleń – zarówno najmłodsi, jak i najstarsi. Pasterka upamiętnia narodziny Jezusa, przypomina o gorliwej modlitwie i rozpoczyna nowy rok liturgiczny w Kościele katolickim. Według wielu Polaków, przychodzenie na pasterkę z całą rodziną po wigilijnej kolacji jest jedną z najpiękniejszych tradycji świątecznych.
Dzielenie się opłatkiem
Dzielenie się opłatkiem to trwała, przechodząca z pokolenia na pokolenie tradycja. Zgodnie ze zwyczajem, każda polska wigilia rozpoczyna się od uroczystego przełamania, podzielenia i spożycia opłatków, z jednoczesnym składaniem sobie życzeń. Opłatki są bardzo charakterystycznym i niezbędnym elementem kolacji wigilijnej, którego nie może zabraknąć na polskich stołach w tym szczególnym dniu. Ceremonia łamania się opłatkiem gromadzi co roku wszystkich domowników i pozwala im na wzajemne pojednanie oraz przebaczenie.
• Wieczerza wigilijna
W zależności od danego regionu Polski i tradycji rodzinnych, ilość oraz rodzaj wigilijnych potraw jest różny, ale zwyczajowo przyjmuje się, że na wigilijnym stole powinno znaleźć się 12 różnych potraw. Główną potrawą wigilijną polskiej kuchni jest ryba, w szczególności karp. Ponadto, tradycyjne polskie wigilie obfitują w potrawy takie jak barszcz czerwony z uszkami, barszcz z grzybami (zwany też zupą grzybową), kapustę z grochem, różne rodzaje pierogów, czy kompoty z suszonych owoców. W niektórych rejonach, bardzo popularnym daniem wigilijnym jest również kutia, kluski z makiem i kasza z suszonymi śliwkami. Jedna z tradycji mówi także, że należy spróbować wszystkich potrwa znajdujących się na stole wigilijnym, by zapewnić sobie szczęście przez cały rok.
• Sianko wigilijne
Przygotowując wigilijny stół, nie należy zapominać o położeniu na nim siana, a następnie przykrycie stołu białym obrusem. Jest to symbol miejsca, w którym narodził się Pan Jezus – szopkę i siano na którym leżał. Biały obrus jest zaś symbolem ołtarza.
• Puste miejsce przy stole
Kolejnym powszechnym polskim zwyczajem jest pozostawienie jednego wolnego miejsca przy wigilijnym stole. Miejsce to jest przeznaczone dla niespodziewanego gościa, ale może także przywodzić pamięć o bliskich, którzy nie mogą spędzić świąt z rodziną, lub zmarłych.
Boże Narodzenie to najpiękniejsze i najbardziej rodzinne święto w roku w polskiej tradycji. Wiąże się z nim wiele zwyczajów, w domu nie może zabraknąć pięknie przystrojonej choinki, dzielenia się opłatkiem, składania sobie życzeń, kolędowania i prezentów. Choinka, będąca ozdobą każdego polskiego domu w okresie świąt Bożego Narodzenia, przystrajana jest pięknymi, kolorowymi bombkami, łańcuchami i światełkami. W domach nie może zabraknąć świątecznych ciastek, zwłaszcza pierników a także jemioły. Zgodnie z tradycją, gałązki jemioły zawiesza się nad wigilijnym stołem lub nad drzwiami frontowymi. Wiele osób wierzy, że pocałunek złożony pod nią na ustach ukochanej osoby podczas świąt Bożego Narodzenia wróży miłość i szczęście na lata.
Wielu Polaków wierzy także w przesąd mówiący, że tak jak w Wigilię – tak przez cały następny rok. Dlatego w ten dzień powinniśmy być uśmiechnięci, unikać sporów i kłótni, utrzymać porządek w domu, odnosić się do swoich bliskich z życzliwością i szacunkiem. Oprócz tego, bez względu na region, okres przedświąteczny to czas ciężkiej pracy zarówno w domu, jak i kuchni. Każda gospodyni chce podać swoim gościom pyszne, własnoręcznie przyrządzone potrawy i pochwalić się nienagannym porządkiem w domu.