Kościół w Wełtyniu

Wzniesiony z głazów narzutowych i cegły w II połowie XV w. , przebudowany w 1690 oraz 1784 r. Wieża i zakrystia z przełomu XV i XVI w.

Wzniesiony w 2.poł. XV w. stanowi typowy dla Pomorza Zachodniego przykład niewielkiego późnogotyckiego kościoła wiejskiego.

O niezwykłych walorach zabytku decyduje przede wszystkim cykl powstałych w przededniu reformacji ściennych malowideł figuralnych, będący świadectwem przenikania się elementów późnogotyckich i wczesnorenesansowych. Cenne jest również wyposażenie wnętrza – barokowy ołtarz i ambona.

Historia

Miejscowość Wełtyń, wymieniana w źródłach w 1212, 1222 i 1226 r., już w XIII w. weszła w skład dóbr klasztoru cystersów w Kołbaczu. W końcu XIII w. osada miała charakter miasta – prawa miejskie utraciła ponoć dopiero na przełomie XVI i XVII w. Pierwszy kościół w Wełtyniu wzmiankowany jest w 1299 r. W średniowieczu nosił on wezwanie św. Szczepana i pozostawał pod patronatem kościoła Mariackiego w Szczecinie. Obecna późnogotycka budowla powstała w 2. poł. XV w. Na przełomie XV i XVI w. dobudowano wieżę i zakrystię. Zapewne już ok. 1530 r. całe powierzchnie ścian we wnętrzu świątyni pokryto malowidłami figuralnymi. Około 1535 r. kościół został przejęty przez protestantów. W tym czasie wieś weszła w skład domeny kołbackiej, a patronat nad kościołem przejęło państwo, reprezentowane przez zarządców domeny. W 1690 r. przeprowadzono restaurację kościoła. Prawdopodobnie wówczas otrzymał on nowe barokowe wyposażenie, m.in. ołtarz i ambonę, które w XVIII w. połączono tworząc ołtarz ambonowy. Następny remont świątyni przypada na 1784 r. W XIX w przekształcono (poszerzono) okna, zachowując jednak ich ostrołukowy kształt. Po 2. wojnie światowej kościół został przejęty przez katolików i 26 grudnia 1946 r. poświęcony pod obecnym wezwaniem. 22.02.1959 r. erygowana została parafia rzymskokatolicka w Wełtyniu. Podczas remontu kościoła w 1961 r. odkryto w jego wnętrzu, a następnie poddano konserwacji figuralne polichromie z XVI w. W 1977 r. wykonano nowe witraże. Na początku XXI w. wymieniono pokrycie dachu na dachówkę karpiówkę. W latach 2005-2006 przeprowadzono konserwację ołtarza, ambony i chrzcielnicy, w latach 2007-2008 zachowawcza konserwację malowideł.

Kościół położony w centrum wsi, na parceli pomiędzy ulicami Kościelną, Szkolną i Niepodległości, w obrębie dawnego cmentarza otoczonego kamienno-ceglanym murem i porośniętego starymi drzewami. W murze od strony zachodniej, przy północnym narożniku zachowana kamienno-ceglana bramka z ostrołukowym przejazdem – prawdopodobnie z pocz. XV w. Kościół orientowany, późnogotycki. Jednonawowy, z trójbocznym zamknięciem od wschodu, nieco węższą od nawy wieżą, założoną na rzucie zbliżonym do kwadratu od zachodu oraz niewielką zakrystią od północy. Korpus nawowy nakryty dachem dwuspadowym z trójpołaciowym zamknięciem od wschodu, zakrystia poprzecznym dachem dwuspadowym, wieża zwieńczona hełmem o kwadratowej podstawie i części górnej w formie ostrosłupa o ośmiobocznej podstawie. Ściany kościoła zbudowane zostały z niemal nieobrobionego kamienia narzutowego spojonego zaprawą z okrzeskami kamiennymi oraz z cegły. W dolnej partii wieży oraz w prezbiterium, widoczny jest nieco bardziej regularny wątek podkreślony wykonanym w zaprawie „boniowaniem”. Z cegły gotyckiej wykonano obramienia starszych zamurowanych okien i portali, narożniki kościoła a także częściowo – górne partie ścian prezbiterium. Z takiej samej cegły w nieregularnym (mieszanym) wątku zbudowano ściany zakrystii, z cegły nowożytnej wykonano – obramienia obecnych okien i zamurowania starszych otworów oraz – częściowo – górne partie ścian. Dachy kościoła i zakrystii pokryte zostały dachówką karpiówką, hełm wieży – blachą. W otworach drzwiowych – głównego portalu wieży wejścia z kruchty do nawy, południowego wejścia bocznego oraz w obu wejściach do zakrystii zachowane ozdobne drzwi deskowe z okuciami z końca XIX lub pocz. XX w., w szczycie zakrystii ozdobne drzwi klepkowe.

Otwory drzwiowe i okienne zamknięte ostrołukowo. Portale główny w zachodniej elewacji wieży oraz boczny w południowej elewacji korpusu nawowego – późnogotyckie, okna nawy i apsydy prezbiterialnej – neogotyckie. W elewacjach prezbiterium widoczne zamurowane ostrołukowe otwory okienne. W ścianie wschodniej czytelne trzy takie okna, w tym jedno środkowe gotyckie o smukłych proporcjach i dwa boczne, z późniejszego okresu. W każdej z bocznych ścian prezbiterium (od strony południowo-wschodniej i północnowschodniej) obok okna neogotyckiego widoczny jeden zamurowany otwór gotycki. Każda ze ścian wieży na wysokości trzeciej kondygnacji rozczłonkowana dwiema parami ostrołukowych blend. Od strony północnej pomiędzy blendami tarcza zegarowa. Ostatnia kondygnacja przepruta parami niewielkich, półkoliście zamkniętych otworów dzwonnych. W północnej ścianie zakrystii usytuowany otwór wejścia zamknięty łukiem odcinkowym. Wieńczący tę ścianę szczyt rozczłonkowany trzema ostrołukowymi blendami, z których boczne obecnie zamurowane, a środkowa przepruta otworem wejściowym prowadzącym na poziom strychu. Wnętrze jednoprzestrzenne, nakryte stropem z tynkowanym sufitem ozdobionym późnobarokową rozetą. W ścianie zachodniej i południowej widoczne wnęki stanowiące obramienie dla otworów wejściowych prowadzących do kruchty podwieżowej i zakrystii. Pierwszy z tych otworów zamknięty półkoliście, drugi łukiem odcinkowym. W części prezbiterialnej widoczne zamurowane ostrołukowe okna – w ścianach północno-wschodniej i południowo-wschodniej dwa pierwotne, we wnękach zamkniętych łukiem odcinkowym, a w ścianie wschodniej dwa duże, wtórnie powiększone. W ścianie południowo-wschodniej zachowana niewielka wnęka zamknięta łukiem dwuspadowym – prawdopodobnie dawne sakramentarium, w ścianie południowej analogicznie zamknięte bliźnie nisze, a w ścianie północnej – mała wnęka sklepiona półkoliście.

Niemal całą powierzchnię ścian pokrywają malowidła przedstawiające historię zbawienia. Powstały prawdopodobnie między rokiem 1520 a przyjęciem reformacji, czyli rokiem 1534, wykazują bowiem cechy stylu przejściowego pomiędzy późnym gotykiem a renesansem. Z tradycji gotyckiej przejęto kwaterowy podział ścian oraz ikonografię poszczególnych scen, do elementów nowatorskich należą efekty światłocieniowe, renesansowe detale strojów oraz zastosowanie techniki en grisaille. Cykl przedstawień zakomponowany został w kwaterach tworzących dwie strefy o wysokości ok. 2 m. Narracja rozpoczyna się w północno-zachodnim narożniku nawy, kończy w narożniku południowo-zachodnim. Na ścianie północnej widoczne są przedstawienia: Stworzenie Ewy i Grzech pierworodny, a od strony wschodniej Pokłon trzech króli. W części prezbiterialnej brak podziału na kwatery. Na ścianie północno-wschodniej przedstawiono dużą postać Marii z Dzieciątkiem, symetrycznie do niej, na ścianie południowo-wschodniej – postać niezidentyfikowanego świętego. Na obu tych ścianach przetrwały fragmenty malowanej wici roślinnej. Na ścianie południowej i częściowo południowo-wschodniej ukazano dużą postać św. Anny Samotrzeć. Dalej, niemal na całej długości ściana południowa podzielona jest na dwie strefy. Poczynając od wschodu przedstawiono tu Jezusa przed Annaszem (w strefie górnej), Cierniem koronowanie (poniżej), dalej nad portalem niezidentyfikowaną scenę, a następnie Biczowanie (u góry) i Ecce Homo (na dole), następnie pomiędzy oknami – Umycie rąk przez Piłata, oraz niezidentyfikowaną scenę z postacią Chrystusa, następnie pomiędzy kolejnymi dwoma oknami Niesienie krzyża, a w zachodniej partii ściany Ukrzyżowanie (na górze) i Zdjęcie z krzyża (na dole). Na ścianie zachodniej po południowej stronie widoczne są Złożenie do grobu i Chrystus w otchłani (w dwóch dolnych kwaterach), oraz Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie (w dwóch kwaterach górnych). Po północnej stronie wejścia umieszczono wielkie przedstawienie Sądu Ostatecznego. Część scen jest obecnie nieczytelna, lub uległa zniszczeniu w okresie nowożytnym. Uzupełnieniem scen chrystologicznych są malowane en griseille trudne do interpretacji przedstawienia nad otworami głównego i bocznego wejścia.

W kościele zachowały się również elementy barokowego wyposażenia – późnobarokowe ołtarz i ambona z końca XVII w. oraz późnorenesansowa drewniana chrzcielnica z końca XVII w.